محکم و متشابه و فلسفه وجودی آن در قرآن

پیشگفتار

محکم و متشابه دو کلمه در قرآن است که هنوز دانشمندان اسلامی نتوانسته اند به نظریه واحدی برسند و آراء بسیار متفاوت به چشم میخورد چرا این کلمات مانند بسیاری دیگر از کلمات به این سرنوشت دچار شده است آیا قرآن آن چنان پیچیده  و دشوار است که هنوز بعد از 1400 سال نتوانسته ایم این معضل را حل کنیم در حالی که قرآن در آیه 17 سوره قمر می فرماید وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر-در حقیقت ما قرآن را برای تذکر و پند پذیری آسان کردیم- فهم آن را آسان کردیم  آیا کسی است که پند گیرد. آیات در این زمینه فراوان است بنابراین خداوند متعال قرآن را به زبان ساده و برای مردم بیان فرموده  ولی این را هم فرموده که بدانید در قرآن دو نوع آیات داریم محکمات که اصل قرآن بر آن قرار دارد و واضح و روشن احکام و دستورات، پندها  و  تذکرها  را بیان میکند که البته  تفسیر لازم دارد، شرح وقایع و چرایی نزول آیات، زمان نزول آن که فقه اسلامی هم بر اساس محکمات بنا شده ولی آیات دیگری هم در قرآن است که ارتباط مستقیم با طبیعت اطراف ما، چگونگی خلقت حیات، ماهیت وجودی انسان و چگونگی خلقت و تکامل او و موضوع ظهورآدم، کیهان، قیامت در حقیقت با علم آنهم علوم طبیعی سر و کار دارند که بیانگر واقعیت های آیات در طبیعت هستند. این نوع آیات را خداوند می فرماید تا روشن شدن مفاهیم علمی آن به صورت تشبیه و رمزی بیان شده تا دانشمندان علوم طبیعی آن را کشف کنند و با کشف آن به حقانیت وجود خداوند  ایمان بیاورند و مومنین هم ایمانشان مستحکم تر شود

حال خداوند تاویل آیات متشابه را منع کرده است که هر کس برای آن تاویل درست نکند و تاویل نا به هنگام (تا علم موضوع آیه را روشن نکرده) اختلاف درست میکند و مخالفین ومنحرفین با آن تاویل های نارس شبهه خلق میکنند و فتنه انگیزی می کنند که تفسیر انجام شده عین نظر قرآن است.
آیات متشابه دو وجه معانی دارند، ظاهر و باطنی یعنی اگر ظاهر آیه را بخواهی تفسیر کنی یک موضوع بدست می آوری و باطن آن که مورد نظر خداوند است هم مفهوم دیگری دارد که میتوانند بسیار متفاوت از هم باشند. فلسفه وجودی  آیات متشابه در قرآن بیان یک مطلب علمی است که در زمان نزول قرآن هیچ کس معنی آن را نمی دانست و باید علوم طبیعی آن موضوع را کشف و بیان کنند تا مفهوم آیه متشابه روشن شود و ادله ای باشد برای اعجاز علمی قرآن تا دانشمندان علوم به حقانیت وجود خداوند ایمان بیاورند.
آیه 7 سوره آل عمران به تعریف این دو نوع آیات پرداخته است.ابتدا به آیه متشابهات نگاهی داشته باشیم و بعد به جزئیات آن به پردازیم
هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ ۖ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ ۗ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ ۗ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا ۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبَابِ-
اوست آن‏ كه اين كتاب را بر تو فرو فرستاد. بخشى از آن، آيات محکم كه اصل و اساس اين كتاب بر آن قرار دارد و بخش ديگر آيات متشابه هستند. ولی كسانى كه در دل‏ ها يشان انحرافى هست، آنان كه در دلشان ميل به باطل است (یا در ایمان خود تردید دارند) از تشبیه و ظاهر آیات برای فتنه انگیزی پیروی میکنند و تاویلی اختلاف افکنانه می سازند، در حالى ‏كه تاویل این آیات متشابه را فقط خدا میداند و راسخون فی العلم، راسخون فی العلم کسانی هستند که میگویند محکمات و متشابهات هر دو از جانب خدا است و ما به همه آنها ایمان داریم، و این تذکر را جز صاحبان خرد و علم درک نمی کنند.

آیات متشابه آیاتی هستند که وقتی با علم حقیقت آن روشن میشود در تقویت محکمات به کار میرود. بنابراین از این آیه چنین برمی آید که آیات متشابه دو چهره دارد ظاهر آیه و تشبیه آن که میخواهد مطلب علمی بیان کند و از کلمات تشبیهی و تمثیلی برای بیان آن استفاده شده است. آیات متشابه تاویل دارند ولی تفسیر ندارند. دو سئوال اساسی مطرح است اول آیات متشابه چه ماهیتی دارند و کدام آیات متشابه هستند که تاویل آن را فقط خدا میداند و راسخون فی العلم و دوم راسخون فی العلم چه نوع دانشمندانی هستند.

قرآن پدیده های طبیعی را آیات خداوند میداند. سماوات و ارض، کوه و دشت، باران، حیات ، چگونگی پیدایش کیهان و خلقت انسان سیر تحول آن از ابتدا تا پیدایش آدم. این پدیده ها با طبیعت سر و کار دارند و در درون آن ها راز های نهفته قرار داده شده که خداوند آن را غیب سماوات و الارض میداند. بطور مثال خداوند میخواهد به پدیده هفت آسمان که اصل و پایه حیات در کره زمین بر آن قرار دارد را برای ما مثال بزند. در صدر اسلام و سالیان دراز بعد از آن علم اختر شناسی راز نهفته در کیهان و جو زمین را و سایر موارد دیگر را کشف نکرده بود و با  گذشت  زمان واقعیت های علمی آنها روشن میشود. مسلما آیاتی که در آن ها به سماوات اشاره شده باید با کنایه و تشبیه بیان شود. اینکه خداوند میفرماید تاویل این آیات را خدا میداند و دانشمندان متخصص یعنی دانشمندانی که با علوم طبیعی سر و کار دارند و غیب مشهودات حیات را کشف میکنند و قوانین جاریه بر آن که امر خداوند است را مستند بیان میکنند. به این آیه توجه فرمایید. آیه 59 سوره انعام -

وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ ۚ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ ۚ وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُهَا وَلَا حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ- کلید های غیب نزد خدا است و جز او کسی آن را نمی داد و آنچه در خشکی و دریا است را میداند و برگ درختی نمی افتد مگر (مکانسیم  و دلیل افتادن آن را) میداند، هیچ دانه ای در دل تاریکی خاک نیست و هیچ تر و خشکی ( خشک کنایه به جمادات است و تر جانداران) نیست مگر در هارد دیسک بزرگ آفرینش ضبط است. کلمه کلید ابزار دستیابی به غیب است و همه  اینها دارای دلایل و مستندات تدوین شده، فرامین خداوند است در دل پدیده های طبیعی . چه کسانی میتوانند این موارد که خداوند در این آیه شرح داده را به دست آورند. برگ درخت چرا میافتد و مکانیسم آن چیست و چرا دانه در شرایط مناسب رشد میکند و چه فرمانی به دانه ابلاغ میکند که گندم بشود و یا ذرت. همه این ها امر خدایند. حال آیه متشابهات را بگذاریم کنار این  آیه خداوند می فرماید آیات متشابه تاویل لازم دارد و تاویل آن را فقط خدا میداند و دانشمندان( راسخون فی العلم). آیا دانشمند فلسفه و معارف اسلامی می توانند آیات متشابه را تفسیر کند آیا خداوند به آنها اجازه چنین کاری را داده است. آیا نطفه امشاج که از دل سنگ رس و از توده سیاه حما مسنون بیرون می آید آب مرد است؟ آیا سبع سماوت هفت آسمان بطلمیوسی است یا جو هفت طبقه زمین. مثال فراوان داریم. آیا جناب ابن عباس علم  غیب میدانسته  که  چنین تفاسیری را بر آیات متشابه بیان فرمود. البته ایشان در زمان خود تلاش فراوان کرد که مفاهیم  برخی کلمات را بیرون آورد و پایه علم  تفسیر را بنا کرد. ایشان برداشت علمی زمان خود را شرح داد ولی به آیه متشابهات توجه نفرمود که نباید تاویل کند.

اکنون روایتی از حضرت امام زین العابدین علی ابن الحسین(ع) نقل میگردد (جامع الاسرار سید صدر آملی ج 1 ص 5 )از حضرت درباره سوره توحید (احد و صمد ) پرسیدند فرمود " در آخر الزمان گروه هائی متعمق خواهند بود پس خدای عزوجل قل هوالله احد الله الصمد و آیاتی از سوره حدید تا قول خداوند و هو علیم بذات الصدور را فرو فرستاد (برای گروهی از آیندگان که مفاهیم آن را درک میکنند) هر که فرا تر از آن قصد کند هلاک شود. این بدان معنی است که تا مفهوم احد و صمد روشن نشود نمی توان سوره توحید را تفسیر کرد. خداوند توپر است چه معنی دارد. و توپری چه نقشی در مفاهیم مادی دارد. ما می دانیم که ماده  تو خالی است و تو خالی بودن صفت ماده است و خداوند از این صفت مبرا است و کلمه صمد که از صفات ذاتی خداوند است نفی صفت ماده است و خداوند شیئ نیست. ماده مرکب است ولی خداوند بسیط است. خداوند می فرماید کیهان از خداوند ابداع شد و به خداوند هم بر می گردد. همه چیز از او است و به او برمی گردد. دانشمندان فیزیک ثابت کردند که کیهان از توپری مطلق و یا چگالی مطلق ایجاد شد. محدوده ای که کیهان از آن ابداع شد صمد بود.
سوره توحید آیات متشابه دارد احد و صمد کلمات تشبیهی است که در توصیف صفت ذاتی خداوند است ولی حدود 150 سال پیش معنی علمی آن روشن شد. کیهان از صمدیت و احدیت ابداع شد .ائمه اطهار در آیات متشابه نظر نداده اند و در برخی روایات جملاتی به آنها منسوب کرده اند که به استناد آیات قرآن نمی تواند سندیت داشته باشد. آیه زیر را ملاحظه فرمایید-

قُل لاَّ أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَآئِنُ اللّهِ وَلا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلاَ تَتَفَكَّرُونَ- بگو به شما نمى‏ گويم گنجينه‏ هاى خدا نزد من است و غيب نيز نمى ‏دانم و به شما نمى‏ گويم كه من فرشته ‏ام جز آنچه را كه به سوى من وحى مى‏شود پيروى نمى‏ كنم بگو آيا نابينا و بينا يكسان است آيا تفكر نمى‏ كنيد-50 سوره انعام خداوند به رسول اکرم (ص) میفرماید بگو که من علم غیب نمی دانم در آیات دیگری هم این موضوع بیان شده آیه 109 سوره مائده میفرماید- يَوْمَ يَجْمَعُ اللّهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ مَاذَا أُجِبْتُمْ قَالُواْ لاَ عِلْمَ لَنَا إِنَّكَ أَنتَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ – روزی که خداوند پیامبران را گرد هم می آورد و به آنها گفته میشود چه پاسخی به شما داده شد پیامبران میگویند ما را هیچ دانشی نیست و تو دانای راز های نهان هستی. وقتی حضرت رسول اکرم (ص) علم غیب نداشته، دیگران چطور خود را راسخون فی العلم می دانسته اند  و تاویل آیات متشابه را بیان کردند که چهره علمی قرآن را در مهجوریت قرار دادند. معنی این  آیه در قرآن چیست و لاتقف ما لیس لک به علم إن السمع و البصر و الفؤاد کلّ أُولئک کان عنه مسئولاً-از چیزی که علم آن را نداری پیروی مکن زیرا گوش و چشم و دل ها همه در برابر آن پیروی مسئول هستند. تفسیر آیاتی که در باره غیب مشهودات خلقت انسان، هفت آسمان، جن و انس و بسیاری از آیات متشابه که در 1300 سال قبل بیان شده و علم آن را منسوخ کرده پیروی نکن.

بنابراین راسخون فی العلم دانشمندانی هستند که متخصص علوم طبیعی که راز غیب مشهودات جهان مادی و زمین و حیات آن را کشف کرده اند هستند آیه زیر را هم مطالعه و به بحث این نوشتار خاتمه دهیم آیات 160 الی 162 سوره نساء می فرماید

فَبِظُلْمٍ مِّنَ الَّذِينَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِيلِ اللّهِ كَثِيرًا- پس به سزاى ستمى كه از يهوديان سر زد و به سبب آنكه [مردم را] بسيار از راه خدا باز داشتند چيزهاى پاكيزه‏اى را كه بر آنان حلال شده بود حرام گردانيديم-
وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُواْ عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا- و [به سبب] ربا گرفتنشان با آنكه از آن نهى شده بودند و به ناروا مال مردم خوردنشان و ما براى كافران آنان عذابى دردناك آماده كرده ‏ايم.
لکن الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَالْمُقِيمِينَ الصَّلاَةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ أُوْلَـئِكَ سَنُؤْتِيهِمْ أَجْرًا عَظِيمًا- ليكن راسخان فی العلم آنان در دانش و مؤمنان به آنچه بر تو نازل شده و به آنچه پيش از تو نازل گرديده ايمان دارند و خوشا بر نمازگزاران و زكات ‏دهندگان و ايمان ‏آورندگان به خدا و روز بازپسين كه به زودى به آنان پاداشى بزرگ خواهيم داد.

در دو آیه اول و دوم عملکرد منفی یهودیان مورد بحث است و در آیه بعد  مطلب جالب بیان میفرماید. لیکن راسخون فی العلم آنها و مومنین به آیات قرآن و نماز گزاران و زکات دهندگان پاداش بزرگی خواهیم داد. خداوند برای علم آنهم از علوم طبیعی ارزش فوق العاده  قایل است تا جایی که عملکرد قوم یهود را نمی پسندد ولی دانشمندان علوم طبیعی یهودیان را در کنار مومنین به قرآن قرار میدهد و مژده پاداش به آنها را بیان می کند. این آیه مربوط به عملکرد مومنین در آینده است و راسخون فی العلم آنها هم به زمان ما  بر می گردد امثال اینشتین و فون براون و بسیاری از دانشمندان یهود و دیگران از اهل کتاب مسیحی ها  که  در توسعه علم و دانش بشریت سهم به سزائی داشته اند ارزش قائل است و بنابراین نتیجه می گیریم که هر کس نمی تواند آیات متشابه را تفسیر و تاول کند و خود را راسخون فی العلم بداند. این همه شبهه از تبعیت نکردن دستور خداوند است. لیکن الراسخون فی العلم را مفسرین دانشمندان یهود آن زمان که تورات را خوب فهمیده اند معنی کرده اند، در حالی که  دانشمندان آن زمان یهود و در صدر اسلام به تورات و کلمات اصیل خداوند در تورات دسترسی  نداشتند و علم آنها  بر اسرائلیات  کهن و خرافی بنا  شده بود. بنابراین این نوع دانشمندان مورد نظر خداوند نیست. اشاره قرآن به تمامی دانشمندانی است که در رشته های علوم طبیعی آگاهی عمیق دارند و خواست خداوند است که کسانی  که با تلاش و در زمان مناسب خود غیب مشهودات حیات را کشف نمایند. بنابراین دانشمندان یهود و مسلمانان دو گروه جدا از هم هستند- لیکن کسانی از آنها که در علم  قدمی ثابت دارند و مومنین که به آنچه بر تو و پیامبران پیش از تو نازل شده  می‌ گروند ( مسلمانان) و نماز به پا می‌دارند و زکات می‌ دهند و به خدا و روز قیامت ایمان می‌آورند، به زودی خدا آنان را اجر و ثواب عظیم عطا خواهد کرد. لَّـكِنِ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ مستقل از قسمت دوم آیه است. اگر راسخون فی العلم از یهود که به قرآن ایمان آورده اند منظور باشد دیگر مسلمان شده اند و ضرورتی  نداشته  که  خداوند آنها را از مومنین جدا سازد. بنابراین نتیجه  می گیریم  که تاویل آیات متشابه را تنها خداوند می داند  که عالم الغیوب است و دانشمندانی که به این غیب های پدیده های طبیعت آگاه می شوند. آیات متشابه  تفسیر ندارند و تاویل آنها هم فقط با ابزار علوم طبیعی امکانپذیر است.سید محمد تقوی اهرمی 20 خرداد 1399

• قبلی
• بعدی